Τι μας οδήγησε στη χρηματοπιστωτική κρίση

Γράφει ο Χριστόφορος Ψήλος

Τι προκάλεσε τελικά την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση; Σύμφωνα με αναλυτές της αμερικανικής χρηματαγοράς και έγκυρους οικονομολόγους, η κρίση οφείλεται σε δύο κυρίως λόγους. Στην απληστία μερικών κορυφαίων στελεχών αμερικανικών τραπεζικών, ασφαλιστικών και χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων και στην αναποτελεσματικότητα του εθνικού ρυθμιστικού συστήματος.

Η οικονομική κρίση και τα αίτιά της

Η τάση συγκεκριμένων αμερικανικών τραπεζών, ασφαλιστικών οργανισμών, μεγαλοχρηματιστών και διοικητών χρηματοπιστωτικών οίκων στις ΗΠΑ να εμπλέξουν τα ιδρύματα που διηύθυναν σε επιθετικές και ριψοκίνδυνες επενδυτικές προσπάθειες είχε αποτέλεσμα την τεχνητή διόγκωση του κύκλου εργασιών τους, που δεν ανταποκρινόταν στην πραγματική κεφαλαιακή δυνατότητά τους. Τα αμερικανικά χρηματοπιστωτικά ιδρύματα που ενεπλάκησαν σε επισφαλείς επενδύσεις, όπως π.χ. τα ενυπόθηκα δάνεια και τα δομημένα ομόλογα ασφαλιστικών οργανισμών, εξελίχθηκαν σ’ αυτό που έχουμε συνηθίσει να αποκαλούμε «φούσκες». Η αμερικανική αγορά ακινήτων ήταν υπερτιμημένη και τα ενυπόθηκα δάνεια για αγορά ακινήτων στηρίχθηκαν σε υψηλού ρίσκου χρηματοοικονομικά προϊόντα. Οταν άρχισε η τιμή των ακινήτων να μειώνεται, εκμηδενίστηκαν τα χρεόγραφα τίτλων υψηλού ρίσκου. Αυτά συμπαρέσυραν τις επενδυτικές τράπεζες και το πιστωτικό σύστημα. Επειδή ευρωπαϊκά και ασιατικά χρηματοπιστωτικά ιδρύματα είχαν αγοράσει αμερικανικά «τοξικά» προϊόντα, η κρίση εξαπλώθηκε και στον υπόλοιπο κόσμο.

Η χρεοκοπία των αμερικανικών χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων (Lehman Borthers, Fanny Mae, Freddy Mac, AIG, κ.ά) προκάλεσε σοκ και δέος στην παγκόσμια χρηματοπιστωτική αγορά. Ορισμένοι ευρωπαϊκοί και ασιατικοί οίκοι, εξαιτίας της στενής σύνδεσής τους με τα υπό κατάρρευση αμερικανικά χρηματοοικονομικά κέντρα, πτώχευσαν. Σε μία περίπτωση μάλιστα, αυτός ο «οικονομικός Αρμαγεδδών» οδήγησε στη χρεοκοπία ένα κράτος, την Ισλανδία, το τραπεζικό σύστημα της οποίας είχε εκτεθεί ανεπανόρθωτα στα αμερικανικά «τοξικά» τραπεζικά προϊόντα. Ακόμα χειρότερα, οδήγησε στην κατακόρυφη πτώση της εμπιστοσύνης κορυφαίων οικονομικών παραγόντων στο διεθνές χρηματοπιστωτικό και τραπεζικό σύστημα. Αυτό πρακτικά οδηγεί σε πάγωμα των επενδύσεων, μείωση των τραπεζικών διαθεσίμων (οι μεγάλοι θεσμικοί επενδυτές και αποταμιευτές αποφεύγουν τα τραπεζικά προϊόντα και τις μετοχές) και αδυναμία χορήγησης δανείων στις επιχειρήσεις και τα νοικοκυριά.

Πρόκειται για ένα εκρηκτικό μείγμα οικονομικής ύφεσης, το οποίο πλήττει σήμερα την παγκόσμια οικονομία. Ηδη χώρες όπως η Ουγγαρία, το Πακιστάν και πρόσφατα η Λευκορωσία έχουν ζητήσει τη βοήθεια του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου για να αντιμετωπίσουν τη νέα σκληρή οικονομική πραγματικότητα.

Ολα αυτά θα μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί εάν λειτουργούσε το αμερικανικό χρηματοοικονομικό ρυθμιστικό σύστημα. Παρ’ ότι υπήρχαν κανόνες, ρυθμίσεις και νομοθετήματα που τυπικά εξασφάλιζαν την ομαλή λειτουργία του εγχώριου χρηματοπιστωτικού δικτύου, τίποτα απ' ό,τι προβλεπόταν σε σχέση με την επενδυτική και οικονομική δραστηριότητα των αμερικανικών χρηματοπιστωτικών οίκων δεν εφαρμόστηκε στην πράξη. Τα ηγετικά στελέχη των χρεοκοπημένων σήμερα ιδρυμάτων είχαν βρει τρόπους να παρακάμπτουν ή και να καταστρατηγούν το ρυθμιστικό σύστημα. «Είναι τρομακτικό τι μπορεί να κάνει μια χούφτα πολύ έξυπνων ανθρώπων που διοικούν μεγάλους χρηματοπιστωτικούς οίκους όταν οι ενέργειές τους δεν εποπτεύονται και δεν υπόκεινται στον καθορισμένο έλεγχο», παρατηρεί έμπειρος αναλυτής των «New York Times».

Η δογματική προσκόλληση στις δυνατότητες αυτορρύθμισης της αγοράς υπονόμευσε την κρατική παρέμβαση και τον δημόσιο έλεγχο. Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο εκτιμά ότι η οικονομική αναταραχή θα οδηγήσει σε ύφεση πολλά κράτη, συμπεριλαμβανομένων των ΗΠΑ και της Μ. Βρετανίας, και θα επιβραδύνει σημαντικά τον παγκόσμιο ρυθμό ανάπτυξης. Ελάχιστες φορές στην ιστορία του ανθρώπου μια ιδεολογική αγκύλωση έχει κοστίσει τόσο στην οικονομία της υφηλίου.

ΗΠΑ και Ευρώπη

Τόσο το μέγεθος όσο και τα αίτια της χρηματοοικονομικής κρίσης ανέδειξαν τις αστοχίες και τις εγκληματικές ελλείψεις του αμερικανικού χρηματοπιστωτικού μοντέλου αλλά και τις διαφορές του από το αντίστοιχο μοντέλο της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Το αμερικανικό οικονομικό σύστημα βασίζεται στη νεοφιλελεύθερη λογική της ελεύθερης αγοράς, η οποία -υποτίθεται ότι- έχει κάποιες δυνατότητες αυτορρύθμισης. Η αμερικανική οικονομική θεώρηση επιφυλάσσει για το Δημόσιο έναν εποπτικό ρόλο στη βάση ενός πλαισίου κανονισμών και ρυθμίσεων, που θα πρέπει να σέβονται οι αγορές. Ωστόσο, αυτή η νεοφιλελεύθερη θεώρηση απέτυχε να συνυπολογίσει τους κινδύνους που θα απειλούσαν το οικονομικό δίκτυο στην περίπτωση που στρεβλώσεις της αγοράς (π.χ. επιθετικές επενδυτικές ενέργειες, ανάληψη μεγάλων ρίσκων κ.λπ.) ή τυχόν παράκαμψη του ρυθμιστικού μηχανισμού δεν αντιμετωπίζονταν έγκαιρα από τους φορείς της αγοράς, ιδιωτικούς και κρατικούς.

Το Δημόσιο και δικαιούται και πρέπει να έχει σαφή παρεμβατικό ρόλο στην οικονομία. Βέβαια, δεν πρέπει να δραστηριοποιείται μόνο ως «ναυαγοσωστικό». Οφείλει να ασκεί διαρκή και αυστηρό εποπτικό έλεγχο. Να παρεμβαίνει για να καταπολεμά αβελτηρίες και προβλήματα της αγοράς. Να αντιμετωπίζει προσπάθειες αποφυγής ή καταστρατήγησης του ισχύοντος νομοθετικού και κανονιστικού πλαισίου, μέσα στο οποίο οφείλουν να κινούνται οι αγορές χρήματος.

Από την άλλη πλευρά, οι χώρες της Ε.Ε. δεν έχουν, ευτυχώς, υιοθετήσει το αμερικανικό οικονομικό αναπτυξιακό πρότυπο. Οι αγορές της Ε.Ε., παρ’ ότι στην εποχή της παγκοσμιοποίησης και της αλληλεξάρτησης των οικονομιών έχουν κλυδωνιστεί από την εξαγώγιμη αμερικανική κρίση, δείχνουν να έχουν στηριχθεί σε πιο γερά θεμέλια. Τα πράγματα έχουν χειροτερέψει από την ελεύθερη πτώση των χρηματιστηρίων σ’ ολόκληρο τον κόσμο, κάτι που αποδίδεται στην αρνητική ψυχολογία των αγορών και την έλλειψη εμπιστοσύνης των μεγάλων θεσμικών επενδυτών. Ωστόσο, το ευρωπαϊκό οικονομικό αναπτυξιακό μοντέλο διαφέρει σημαντικά από το αμερικανικό. Καμία ευρωπαϊκή οικονομία, συμπεριλαμβανομένης της πιο φιλελεύθερης βρετανικής, δεν έχει υιοθετήσει τη λογική του νεοφιλελευθερισμού. Η Ε.Ε. υποστηρίζει και ενισχύει οικονομικά το κοινωνικό κράτος – έννοια ανύπαρκτη στις ΗΠΑ. Επιπροσθέτως, τα κράτη-μέλη της Ενωσης σε συνεργασία με την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα διαθέτουν σοβαρά παρεμβατικά και ρυθμιστικά εργαλεία προκειμένου να αποτρέπουν φαινόμενα άκρατης αισχροκέρδειας. Κινήσεις όπως η μερική εθνικοποίηση βρετανικών τραπεζών και η δημιουργία γαλλικού κρατικού ταμείου για τη χρηματοδότηση και στήριξη «στρατηγικών επιχειρήσεων» αποδεικνύουν ότι οι ευρωπαϊκές χώρες έχουν και τη βούληση και τη δυνατότητα να διατηρούν και να ενισχύουν, όταν χρειάζεται, τον κρατικό παρεμβατισμό στις αγορές. Ελεύθερη αγορά δεν σημαίνει ασύδοτη αγορά. Ενα μείγμα πολιτικής που θα συνδυάζει την ελεύθερη οικονομία με την κρατική παρέμβαση και τον δημόσιο έλεγχο για να αποφεύγονται οι στρεβλώσεις της αγοράς μπορεί να δώσει λύση στη δύσκολη παγκόσμια χρηματοπιστωτική εξίσωση.

Πρώτα όμως οι πολιτικές ελίτ στην Αμερική, την Ευρώπη και την Ασία οφείλουν να κλείσουν τους λογαριασμούς τους με αυτούς που ευθύνονται γι' αυτή την πρωτόγνωρη κρίση. Δεν θα πρέπει να πληρώσουν αυτούς που απέτυχαν, αλλά να διασφαλίσουν ότι αυτοί που απέτυχαν θα πληρώσουν.