Το θείο Τραγί και το ποδοσφαιρο στο φως και την σκιά

Το Θείο Τραγί του Γιάννη Σκαρίμπα. Εκδ. Νεφέλη.

Σε αυτή την μικρή νουβέλα, που είναι γραμμένη το 1931 και δημοσιεύθηκε δύο χρόνια μετά, οι ειδικοί λένε πως συναντούμε όλα εκείνα τα στοιχεία που θα καθορίσουν τον κατοπινό συγγραφικό χαρακτήρα του Σκαρίμπα. Του “μπάρμπα-Γιάννη” που έφτιαξε και περπάτησε στη ζωή και τα γράμματα δίχως να νοιάζεται για τις γνώμες των άλλων.

Ο ήρωας της νουβέλας, ο Γιάννης, είναι στην ουσία ένας αντί-ήρωας. Αλήτης, ανέστιος και πένης από επιλογή επιστρέφει μετά από χρόνια στον τόπο του, με σκοπό –φαινομενικά- να εκδικηθεί τους πάντες αλλά πιο πολύ την γυναίκα, την Μαρία, που τον άφησε για να ζήσει μια άνετη ζωή στο πλευρό ενός πλούσιου. Μία ζωή καθώς πρέπει στην αυλή της υποκρισίας αλλά “στεγνή” από ευτυχία αφού η Μαρία και ο άντρας της δεν μπορούν να κάνουν παιδί.

Ο Γιάννης θα καταφέρει να πιάσει δουλειά στο κτήμα του άντρα της Μαρίας σαν επιστάτης και θα επιδοθεί σε μία προσπάθεια διαβολής όλων των προσώπων του περίγυρου, ώσπου με μία και μόνο κίνηση, την τελευταία, προς την Μαρία, θα τινάξει στον αέρα την στειρότητα των σχέσεων του κόσμου στον οποίο επέστρεψε και θα εξαφανιστεί. Και αυτή ακριβώς η κατάργηση της στειρότητας είναι η επανάσταση του Γιάννη, που όπως ο δημιουργός του σιχαίνεται τα στάσιμα νερά. Άλλωστε, στην πατρίδα του Μπάρμπα Γιάννη την Χαλκίδα, τα νερά είναι “τρελαμένα”. Έξι ώρες πάνε από την μία και έξι από την άλλη.

Το ποδόσφαιρο στην σκιά και το φως. Του Εδουάρδο Γκαλεάνο. Εκδ. Πάπυρος.

Αυτό το βιβλίο το έχω ακόμη στην πρώτη του έκδοση από τα “ελληνικά γράμματα” όταν κυκλοφόρησε 14 χρόνια πριν, με τον τίτλο “τα χίλια πρόσωπα του ποδοσφαίρου”, εξαντλημένη εδώ και χρόνια. Η τωρινή έκδοση και η μετάφραση (της Ισμήνης Κανσή) είναι σαφώς βελτιωμένες αλλά θα προτιμούσα να υπάρχει η γενική στον τίτλο. Ποδόσφαιρο του φωτός και της σκιάς. Καταλαβαίνω, όμως οτι είναι αντι-εμπορικός αφού στους νεότερους δεν κάνει γκελ.

Μπορεί και να κάνει το βιβλίο λιγότερο προσιτό. Επί της ουσίας, τώρα. Ο Γκαλεάνο που αυτοπροσδιορίζεται ως ζητιάνος του καλού ποδοσφαίρου γράφει για το παιχνίδι όπως μόνο ένας λατινοαμερικάνος θα μπορούσε. Στο κείμενό του απλώνεται με άνεση όλος ο μαγικός ρεαλισμός της Μαρκεσιανής συγγραφικής παράδοσης αλλά και του ίδιου του παιχνιδιού. Είναι ένα από τα 10 βιβλία για το ποδόσφαιρο που πρέπει οπωσδήποτε να διαβάσεις. Επιλέγω το απόσπασμα στο οποίο ο Γκαλεάνο γράφει για “το όπιο των λαών”.

Το όπιο των λαών

Tι κοινό έχουν το ποδόσφαιρο και ο Θεός; Οι πιστοί τούς είναι απόλυτα αφοσιωμένοι, και οι διανοούμενοι τα αμφισβητούν. Το 1902 στο Λονδίνο ο Ράντγιαρντ Κίπλινγκ ειρωνεύτηκε το ποδόσφαιρο και «τους μικρόψυχους που ξεδιψάνε με κάτι λασπωμένους ηλίθιους».
Έναν αιώνα αργότερα, στο Μπουένος Άιρες, ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες ήταν πιο διακριτικός: έδωσε μια διάλεξη με θέμα την αθανασία την ίδια μέρα και ώρα που η Αργεντινή έδινε τον πρώτο της αγώνα στο Μουντιάλ του ’78. Η περιφρόνηση που πολλοί συντηρητικοί διανοούμενοι δείχνουν για το ποδόσφαιρο βασίζεται στη βεβαιότητα ότι η ειδωλολατρία της μπάλας είναι μια δεισιδαιμονία αντάξια του λαού.

Η πλέμπα που παθιάζεται με το ποδόσφαιρο σκέφτεται με τα πόδια, το χαρακτηριστικό του γνώρισμα, και ικανοποιείται με αυτή την ποταπή απόλαυση. Το ζωώδες ένστικτο επιβάλλεται στην ανθρώπινη λογική, η άγνοια συνθλίβει τον Πολιτισμό, κι έτσι ο όχλος έχει αυτό που θέλει. Από την άλλη, πολλοί αριστεροί διανοούμενοι απορρίπτουν το ποδόσφαιρο γιατί ευνουχίζει τις μάζες και αποπροσανατολίζει τις επαναστατικές τους δυνάμεις.

Άρτος και θεάματα, θεάματα χωρίς άρτο: υπνωτισμένοι από την μπάλα, που ασκεί μια νοσηρή γοητεία, οι εργάτες αφήνουν την ταξική τους συνείδηση να ατροφήσει και γίνονται έρμαια των ταξικών τους εχθρών. Όταν το ποδόσφαιρο έπαψε να είναι προνόμιο των Άγγλων και των πλουσίων, οργανώθηκαν στο Ρίο ντε λα Πλάτα οι πρώτες λαϊκές ομάδες στα μηχανουργεία των σιδηροδρόμων και στα ναυπηγεία των λιμανιών.

Τότε, ορισμένοι αναρχικοί και σοσιαλιστές ηγέτες κατήγγειλαν εκείνη τη ραδιουργία της αστικής τάξης, που αποσκοπούσε στο να αποφεύγονται οι απεργίες και να αποσιωπούνται οι κοινωνικές αντιφάσεις. Η διάδοση του ποδοσφαίρου σε παγκόσμια κλίμακα ήταν αποτέλεσμα ενός ιμπεριαλιστικού τεχνάσματος, ώστε να καθηλώνονται οι καταπιεσμένοι λαοί στην παιδική τους ηλικία.

Όμως η ομάδα Αρχεντίνος Τζούνιορς πήρε το όνομα Μάρτυρες του Σικάγου, προς τιμήν των αναρχικών εργατών που απαγχονίστηκαν την Πρωτομαγιά, και ήταν Πρωτομαγιά όταν ιδρύθηκε η ομάδα Τσακαρίτα, η οποία βαφτίστηκε μέσα σε μια αναρχική βιβλιοθήκη του Μπουένος Άιρες. Εκείνα τα πρώτα χρόνια του αιώνα δεν έλειψαν και οι αριστεροί διανοούμενοι που υποστήριξαν το ποδόσφαιρο, αντί να το απορρίψουν ως αναισθητικό της συνείδησης. Ανάμεσά τους, ο Ιταλός μαρξιστής Αντόνιο Γκράμσι, που εγκωμίασε εκείνο «το βασίλειο της ανθρώπινης συντροφικότητας που ασκείται σε ελεύθερο χώρο».