Κυριακή των Βαΐων: Τι γιορτάζουμε σήμερα – Τα έθιμα του τόπου μας

Η Μεγάλη Εβδομάδα είναι κάτι μοναδικό μέσα στο εκκλησιαστικό έτος. Στη σπουδαιότητα, άλλωστε, των κοσμοσωτήριων γεγονότων, σύμφωνα με τον άγιο Ιωάννη το Χρυσόστομο, οφείλεται και η ονομασία της πιο ιερής εβδομάδας του έτους ως «Μεγάλης».

Στη λειτουργική πράξη της Εκκλησίας, η έναρξη της επόμενης ημέρας γίνεται από το απόγευμα της προηγουμένης. Έτσι, λοιπόν, οι Ακολουθίες που τελούνται το βράδυ της Μεγάλης Εβδομάδας, αφορούν τα γεγονότα της επομένης ημέρας. Τα κείμενά μας, ακολουθώντας αυτή την πρακτική, θα περιγράφουν τα γεγονότα της επομένης ημέρας, αλλά θα αφορούν την Ακολουθία της ημέρας που δημοσιεύονται.

Η «αυλαία» της Μεγάλης Εβδομάδας ανοίγει σήμερα, την Κυριακή των Βαΐων το απόγευμα, με τις «Ακολουθίες του Νυμφίου». Πιο συγκεκριμένα, η Εκκλησία για να μπορέσουν -όσο είναι δυνατόν- περισσότεροι πιστοί να συμμετέχουν στις Ακολουθίες, επέτρεψε ο Όρθρος κάθε ημέρας (η πρωινή Ακολουθία κάθε ημέρας, η οποία συνοψίζει το νόημά της), να ψάλλεται το απόγευμα της προηγουμένης.

Κάθε μέρα στο skai.gr -με τη βοήθεια του Αρχιμανδρίτη π. Φιλούμενου Ρούμπη, γενικού γραμματέα της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών- θα δίνουμε το «στίγμα» της ημέρας για όλη τη Μεγάλη Εβδομάδα μέχρι και την Κυριακή του Πάσχα. Επίσης, η κυρία Ευηλένα Καρδαμήλα, υποψήφια διδάκτωρ Λαογραφίας θα μας «ταξιδεύει» στα έθιμα και τις παραδόσεις σε κάθε γωνιά της Ελλάδας, που έχουν βαθιά τις ρίζες τους μέσα στον χρόνο.



Την Κυριακή των Βα?ων το πρωί, η Εκκλησία μας βιώνει τη θριαμβευτική είσοδο του Χριστού στα Ιεροσόλυμα, συνθέτοντας ένα χαρούμενο προανάκρουσμα στις οδυνηρές ταπεινώσεις που θα ακολουθήσουν.

Τα γεγονότα έχουν ως εξής: Έξι μέρες πριν το Ιουδαϊκό Πάσχα (το Ιουδαϊκό Πάσχα ήταν γιορτή που κρατούσε επτά ημέρες και ήταν αφιερωμένη στην ανάμνηση της Εξόδου των Εβραίων από την Αίγυπτο και τη διάβαση προς τη Γη της Επαγγελίας), ο Χριστός στέλνει δύο από τους μαθητές Του, λέγοντάς τους? «πηγαίνετε στο απέναντι χωριό και καθώς θα εισέρχεθε, θα βρείτε ένα δεμένο πουλάρι, επάνω στο οποίο ποτέ κανείς άνθρωπος δεν έχει καθίσει. Λύστε το και φέρτε το εδώ. Και αν κανείς σας ρωτήσει, γιατί το λύνετε; Σεις θα του απαντήσετε ότι το χρειάζεται ο Κυριος». Έτσι και έγινε. Το έφεραν στον Ιησού και αφού έριξαν επάνω του τα εξωτερικά τους ενδύματα, Τον βοήθησαν να ανεβεί.

Εξαιτίας της εορτής είχε μαζευτεί πολύς κόσμος στα Ιεροσόλυμα. Όταν μαθεύτηκε ο ερχομός του Χριστού, πήραν στα χέρια «τά βα?α τ?ν φοινίκων» και βγήκαν να Τον προϋπαντήσουν, φωνάζοντας: «Ωσαννά, ευλογημένος είναι εκείνος που έρχεται στο όνομα του Κυρίου, ο βασιλιάς του Ισραήλ». Λίγες ημέρες νωρίτερα (εμείς το γιορτάζουμε την προηγούμενη ημέρα), ο Χριστός είχε αναστήσει τον Λάζαρο στη Βηθανία. Το γεγονός αυτό, να αναστηθεί τεσσάρων ημερών νεκρός και μάλιστα ενταφιασμένος, είχε διαλαληθεί στο Ισραήλ άμεσα. Οι άνθρωποι πίστευαν πως ο Θεός θα τελούσε κάποιο θαύμα που θα άλλαζε την αφόρητη κατάστασή τους. Κι αυτό παρά τη σιδερένια γροθιά της Ρώμης που τους δυνάστευε και σε πείσμα της διαφθοράς και της μικροψυχίας των πρεσβυτέρων.

Υπήρχε, λοιπόν, συνήθεια στους αρχαίους χρόνους, όταν ένας βασιλιάς έμπαινε σε μια πόλη, εισερχόταν έφιππος, δορυφορούμενος, με υπασπιστές και συνοδεία, επιδεικνύοντας την γενναιότητα, το μεγαλείο και την δόξα του. Γι’ αυτό τα πλήθη εκείνη την ημέρα ζητωκραύγαζαν. Επευφημούσαν την είσοδο στα Ιεροσόλυμα κάποιου, που πίστευαν ότι θα έλυνε τα προβλήματά τους, τα πολιτικά, τα κοινωνικά, τα πολιτιστικά - ακόμα και τα προσωπικά - προβλήματά τους. Ζητωκραύγαζαν την είσοδο κάποιου που θα ελευθέρωνε το έθνος τους και θα επανίδρυε ένα θεοκρατικό και θεοκεντρικό κράτος.



Στην Εκκλησία μας αυτή την ημέρα μοιράζουμε τα «βάγια»
Σύμφωνα με τον Αρχιμανδρίτη π. Φιλούμενου Ρούμπη, για την Εκκλησία, αυτός ο «μεσσιανικός ήρωας», όπως τον καταλάβαιναν τα πλήθη, δεν υπήρξε. Πράγματι, ζητωκραυγάζουμε και επευφημούμε «ε?λογημένος ? ?ρχόμενος ?ν ?νόματι Κυρίου», αλλά το περιεχόμενο αυτών μας των λέξεων είναι διαφορετικό από εκείνο των ανθρώπων που υποδέχονταν τον Ιησού Χριστό τότε, την πρώτη εκείνη «Κυριακή των Βαΐων». Εκείνοι περίμεναν νίκη – νίκη ορατή και πασιφανή. Εμείς περιμένουμε θάνατο – θάνατο μαρτυρικό.

Στην Εκκλησία μας αυτή την ημέρα μοιράζουμε τα «βάγια». Ενώ τα βα?α που κρατούσαν οι Ισραηλίτες ήταν κλαδιά από φοίνικες (πιθανότατα χουρμαδιές), εμείς διανέμουμε κλαδιά δάφνης ή μυρτιάς. Με τη μεταφορά του χριστιανισμού σε άλλους λαούς, το έθιμο διαδόθηκε και προσαρμόστηκε ανάλογα με τη χλωρίδα της κάθε περιοχής. Επελέγησαν -πιθανόν- αυτά τα φυτά ως πιο παρεμφερή προς τους φοίνικες, καθότι αφ’ ενός μεν είναι αειθαλή, αφ’ ετέρου έχουν ευχάριστο άρωμα. Αυτό το έθιμο φαίνεται καθιερωμένο ήδη από τον 9ο αιώνα. Στα πρώτα χριστιανικά χρόνια, στα Ιεροσόλυμα, ο επίσκοπος έμπαινε στην πόλη «επί πώλου όνου», αναπαριστώντας το γεγονός, ενώ στα βυζαντινά γινόνταν «ο περίπατος του αυτοκράτορα», από το Παλάτι προς τη Μεγάλη Εκκλησία. Στη διαδρομή αυτή ο αυτοκράτορας μοίραζε στον κόσμο βάγια και σταυρούς και ο Πατριάρχης σταυρούς και κεριά.

Κυριακή Βα?ων απόγευμα - Όρθρος Μεγάλης Δευτέρας
Το απόγευμα της Κυριακής των Βαΐων, το σκηνικό αλλάζει. Ψάλλεται ο Όρθρος της επομένης ημέρας (Μεγάλης Δευτέρας), γι’ αυτό από η ατμόσφαιρα, από θριαμβευτικά πανηγυρική, μετατρέπεται σε κατανυκτικά πένθιμη. Μετά τον Εξάψαλμο ψάλλεται τρεις φορές το πολύ γνωστό και αγαπητό Τροπάριο «?δού ? Νυμφίος ?ρχεται». Τα φώτα είναι σβηστά και μέσα στο σκοτάδι λιτανεύεται η εικόνα του Χριστού ως Νυμφίου, η οποία θα τεθεί προς προσκύνηση για τρεις ημέρες. Γι’ αυτό και οι τρεις πρώτες ημέρες τις Μεγάλης Εβδομάδας συγκροτούν μια λειτουργική ενότητα και αναφέρονται στη γλώσσα των πιστών ως «ακολουθίες του Νυμφίου» ή απλώς «Νυμφίος».

Η εικόνα του Νυμφίου αναπαριστά συνήθως τον Χριστό στηθαίο (μπούστο), με ακάνθινο στεφάνι στο κεφάλι, που γέρνει ελαφρά προς τα δεξιά, τα χέρια, δεμένα, κρατούν τη σαρκαστική κάλαμο, ενώ κόκκινη χλαμύδα καλύπτει τον ένα ώμο, αφήνοντας τον άλλον γυμνό. Ο Χριστός προβάλλεται ως Νυμφίος, ως γαμπρός δηλαδή. Ο ίδιος ο Χριστός συχνά παρομοίασε τον ερχομό Του με γάμο και τον εαυτό Του με Νυμφίο (γαμπρό). Και στο τέλος της Αποκάλυψης ο παράδεισος συμβολίζεται με μια «πόλη στολισμένη σα νύφη», μέσα στην οποία δεν μπαίνει τίποτε κακό.



Η σημασία αυτής της παρομοίωσης έγκειται στο ότι στο πρόσωπο του Χριστού συντελείται ένας «ιερός γάμος» Θεού και ανθρωπότητας: στο γάμο οι δύο σύζυγοι ενώνονται, ενώ στο Χριστό ενώθηκαν Θεός και άνθρωπος, γι’ αυτό ο Χριστός είναι Θεάνθρωπος. Γι’ αυτό ο Χριστός ονομάζεται «Νυμφίος της Εκκλησίας», η σχέση του ανδρόγυνου παρομοιάζεται από τον απόστολο Παύλο με τη σχέση Χριστού και Εκκλησίας (στην επιστολή προς Εφεσίους, κεφ. 5, που διαβάζεται κατά την τελετή του γάμου), ενώ το «Άσμα Ασμάτων» (το ερωτικό τραγούδι του βασιλιά Σολομώντα που βρίσκεται στην Παλαιά Διαθήκη) ερμηνεύτηκε από τους χριστιανούς αγίους ως αλληγορία του έρωτα του Θεού και του ανθρώπου.

Στο Συναξάρι της Μεγάλης Δευτέρας γίνεται αναφορά στον Πάγκαλο Ιωσήφ, ένα πρόσωπο της Παλαιάς Διαθήκης. Γι’ αυτόν διαβάζουμε στα κεφάλαια 37-50 της Γένεσης. Αποτελεί προεικόνιση του Χριστού, διότι και Αυτός, αγαπητός γιός του Πατέρα, φθονήθηκε από τους ομοφύλους Του Ιουδαίους, πουλήθηκε από το μαθητή Του για τριάντα αργύρια και κλείσθηκε στο σκοτεινό λάκκο, τον τάφο.



Επίσης, σήμερα μνημονεύουμε και την άκαρπο συκή, την οποία καταράσθηκε ο Κύριος και ξεράθηκε αμέσως. Το περιστατικό αυτό αναγινώσκεται τη Μεγάλη Δευτέρα το πρωί, στην Προηγιασμένη Θεία Λειτουργία. Η άκαρπος συκή, σύμφωνα με την ερμηνεία των Αγίων Πατέρων. Συμβολίζει τόσο τη Συναγωγή των Εβραίων, η οποία δεν είχε πνευματικούς καρπούς, όσο και κάθε άνθρωπο που στερείται πνευματικών καρπών, δηλαδή αρετών. Ο ευαγγελιστής Μάρκος αναφέρει πως την ώρα που ο Κύριος επιτίμησε τη συκή και ξηράθηκε, κατέπεσαν αμέσως τα καταπράσινα φύλλα της και την επόμενη μέρα ξεράθηκε και η ρίζα της.
Τα έθιμα του τόπου μας - Ο στολισμός των εκκλησιών
Σύμφωνα με την κυρία Ευηλένα Καρδαμήλα, το πιο χαρακτηριστικό έθιμο στη γιορτή των Βαΐων, τόσο για την παραδοσιακή όσο και για τη σύγχρονη κοινωνία, είναι ο στολισμός των εκκλησιών με φύλλα φοινίκων και η διανομή δάφνης στο εκκλησίασμα. Σε πολλές περιοχές στα φύλλα των φοινίκων δίνονται διάφορα σχήματα όπως σταυροί, φεγγάρια και αστέρια και μετά την εκκλησία τοποθετούνται σαν φυλαχτά στο εικονοστάσι των σπιτιών.

Στην παραδοσιακή κοινωνία, την προετοιμασία του στολισμού της εκκλησίας αναλάμβαναν από την προηγούμενη ημέρα νιόπαντρες κοπέλες ή νιόπαντρα ζευγάρια με την προσδοκία να μεταφερθεί σε αυτούς η γονιμοποιός δύναμη που περικλείουν τα κλαδιά. Στην Ήπειρο για παράδειγμα, όσες κοπέλες είχαν παντρευτεί μέσα στη χρονιά, φορούσαν πράσινα φορέματα και κόκκινα τσαρούχια και συνοδευόμενες από τις γυναίκες συγγενείς τους πήγαιναν στην εκκλησία τα βάγια. Αφού προσκυνούσαν όλες τις εικόνες, χτυπούσαν από μια φορά η κάθε μια την καμπάνα.

Από την άλλη στη Μάνη και στη Θράκη τα νιόπαντρα ζευγάρια πήγαιναν μαζί τα βάγια στην εκκλησία και μάλιστα πίστευαν πως, όποιο ζευγάρι φτάσει πρώτο, θα αποκτήσει σύντομα έναν γιο. Σε άλλες περιοχές της Ελλάδας, όπως η Λακωνία, ανήμερα της Κυριακής των Βαΐων λάμβαναν χώρα τα «βαγιοχτυπήματα». Μετά το τέλος της λειτουργίας, οι γυναίκες που ήθελαν να τεκνοποιήσουν μέσα στη χρονιά, χτυπούσαν ελαφρά η μία την άλλη με τα κλαδιά δάφνης που τους είχε μοιράσει πριν ο ιερέας.



Σύμφωνα με τη λαϊκή πίστη, η γονιμοποιός δύναμη των βαγιών δεν μεταδιδόταν μόνο στους ανθρώπους, αλλά και σε οτιδήποτε άλλο καρπίζει, όπως τα ζώα και τα φυτά. Για αυτόν τον λόγο σε πολλές περιοχές, όπως η Σκύρος, με τα βάγια που έπαιρναν από την εκκλησία ακουμπούσαν μετά τα ζώα τους και έπειτα τα τοποθετούσαν πάνω στα δέντρα τους ώστε να έχουν καρποφορία.

Παράλληλα, η παραδοσιακή κοινωνία απέδιδε στα βάγια δύναμη θεραπευτική, αλλά και αποτρεπτική για κάθε κακό. Έτσι σε περιοχές όπως τα παράλια της Μικράς Ασίας και η Λέσβος, αφού σχολούσε η εκκλησία, ομάδες παιδιών έπαιρναν τα βάγια και τα μοίραζαν από σπίτι σε σπίτι τραγουδώντας «Βάγια, βάγια τω Βαγιώ τρώνε ψάρι και κολιό και την άλλη Κυριακή τρώνε κόκκινο αυγό». Ο αγυρμός αυτός των παιδιών με κλαδιά βάγιας έχει τη βάση του στις αρχαιοελληνικές ανοιξιάτικες γιορτές, κατά τις οποίες τα παιδιά κρατώντας κλαδιά στολισμένα με καρπούς, γύριζαν στους δρόμους τραγουδώντας ευχές για καλή σοδειά.



Τέλος, μέσα σε όλο το χαρούμενο κλίμα του στολισμού της εκκλησίας και των αγυρμών των νέων, η γιορτή της θριαμβευτικής εισόδου του Ιησού στα Ιεροσόλυμα, συμπληρώνεται με τη χαλάρωση της νηστείας, αφού την ημέρα αυτή συνηθίζεται η κατάλυση του ψαριού στο εορταστικό τραπέζι.